मातृशिशुका लागी जिवन सुरक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छौँ

ओमनारायण देवकोटा

सरावल गाउँपालिका उत्तरमा चुरेदेखि दक्षिणमा भारतको सीमासम्म फैलिएको छ । त्यसैले यहाँ तीन किसिमको समुदाय छन् । उत्तरी क्षेत्रमा पहाडी समुदायका खास आर्य, बीचमा थारु र दक्षिणमा मधेसी समुदायको बसोबास छ । यी समुदायहरू बीचमा शिक्षा, स्वास्थ्य, दैनिक जिवनयापनको अवस्था फरक छ ।

त्यसैले यहाँ मातृशिशु स्वास्थ्यको अवस्था पनि समुदायअनुसार फरक छ । उत्तरी भेगको तुलनामा दक्षिणी भेगमा मातृशिशु स्वास्थ्यको अवस्था केही कमजोर छ । खासगरि स्वास्थ्य सचेतनाको कमी छ । नियमित गर्भ जाँच, होम डेलीभरी, बच्चा दिनुपर्ने नियमित खोप, सरसफाई, खानपानजस्ता बिषयमा दक्षिणी भेगमा सचेतनाको कमी देखिन्छ ।

गाउँपालिकाले ल्याब सेवा दिइरहेको छ । साथै बर्थिङ सेन्टर सञ्चालन गरिरहेको छ । संघीय सरकारले गर्भवतीलाई आइरन चक्की निशुल्क दिइरहेको छ । गाउँपालिकाले पनि क्याल्सियम निशुल्क बितरण गर्दै आएको छ ।

गाउँपालिकाले बालबालिकालाई कुपोषण भत्ता दिइरहेको छ । यसैगरि नागरिक सचेतनाको काम पनि गरिरहेका छौँ । पहिलाको तुलनामा मातृशिशु स्वास्थ्य र पोषणमा धेरै सुधार आएको छ । तर जत्ति सुधार हुनु पर्ने हो, त्यत्तिचाँही हुन सकिरहेको छैन ।

बार्षिक १० लाख रुपैयाँभन्दा माथी नै खर्च गर्दै आएका छौँ । ४ लाख रुपैयाँजत्ति क्याल्सियमका लागी खर्च हुन्छ । यही बर्षदेखि गर्भवतीहरूको जिवन सुरक्षा कार्यक्रम लागू भएको छ । बच्चा गर्भमा रहेदेखि जन्मिने बेलासम्म दिनु पर्ने सबै सेवा सञ्चालन गरिरहेका छौँ । स्वास्थ्यकर्मीहरू खटाएर तीन वटा समुहमा कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छौँ ।

बर्थिङ सेन्टरसहित स्वास्थ्य सँस्था ७ वटा छन् । आर्युवेद सँस्था एक वटा छ । गाउँपालिकाको पहलमा नागरिक आरोग्य केन्द्र पनि सञ्चालन भइरहेको छ । ४ नं. वडामा स्वास्थ्य सँस्था थिएन । त्यहाँ पनि सामाजिक स्वास्थ्य इकाई स्थापना गरेर स्वास्थ्य सेवा सञ्चालन गरिरहेको छ । इकाईमा ४ जना स्वास्थ्यकर्मी काजमा खटाएर भए पनि सेवा सञ्चान गरिरहेका छौँ ।

नियमित गर्भ जाँच गर्ने, बर्थिङ सेन्टरमा बच्चा जन्माउने काम वडा नं. २ मा शत प्रतिशत पुग्यो । वडा नं. १ मा पनि शत प्रतिशत पुग्नै लागेको छ । ३ नं. मा पनि अवस्था राम्रो हुँदै गएको छ । दक्षिणी भेगको ४ र ५ न.. वडामा प्रगति सुस्त छ ।

सम्बन्धित समुदायको जनप्रतिनिधी, शिक्षक, सामाजिक अगुवा अग्रसर गराउने तयारी गरिरहेका छौँ । गाउँपालिकाले कार्ययोजना पनि बनाउँदै छौँ । कतिपय परिस्थितिजन्य बाध्यता छ । गाउँपालिकाको ६ नं. वडा डुवान क्षेत्रमा पर्छ ।

यसपाली पनि ढुङ्गाबाट स्वास्थ्यकर्मी गएर स्वास्थ्य सेवा प्रदान गरेका थियौँ । कतिपय बस्तीमा चेतना अभाव छ । जत्ति सम्झई बुझाई गरे पनि चेतना नहुँदा समस्या हुँदो रहेछ । पूर्वाधार विकाससँगै जनचेतनाको विकास पनि सँगै चाहिँदो रहेछ । मातृशिशुको जिवन सुरक्षा कार्यक्रम लागू भए पछि जनचेतनामा प्रगति हुनेछ भन्ने विश्वास छ ।

मान्छेले बुझ्दै आएको ज्ञान परिर्वतन गर्न सजिलो रहेछ । र चलि आएको व्यवहार परिर्वन गर्न अलि गाह्रो हुँदो रहेछ ।अहिले खान नपाएर भन्दा पनि खान नजानेर मान्छे रोगी हुन्छ । अहिले मान्छे बजारको प्रभावमा छन् । जंकफूडको प्रभावमा छन् ।

नेपाल सरकारले बेच्न अनुमति दिएको सामान हाम्रो बजारमा छ । त्यो सामान उपभोग गर्ने नागरिकलाई रोक्न सकिँदैन । म्याद गएको सामान बेच्ने, रोक्ने वा छेक्नेभन्दा पनि यो सामान प्रयोग नगरौँ भन्नेसम्म हाम्रो प्रयत्न हो ।

मातृशिशु स्वास्थ्यमा आपतकालीन उद्दारका लागी गाउँपालिकामा एउटा एम्बुलेन्स छ । जनस्वास्थ्यकर्मीहरू छन् । सकेसम्म बर्थिङ सेन्टरमै बच्चा जन्माउने कोशिस गछौँ । यदी घरमै जन्माउने रहेछ भने पनि घरमै सेवा पु¥याउँछौँ ।

यहाँसहित अरू ठाउँमा पनि पालिका, विभिन्न संघसँस्थाले सुत्केरीलाई अण्डा बाँड्ने, कुखुरा र हाँसका चल्ला बाड्ने, फलफूलका बीउबिजन बाँड्दै आएका छन् । तर अधिकांश ठाउँमा यसको प्रभावकारी मूल्यांकन हुन सकिरहेको छैन ।

समय परिर्वतन भएको छ । पहिला खेती किसानी मात्रै गर्थे । हाँस र कुखुराका चल्लाहरू हुर्काएर मासु खान्थे । तर अहिले समग्र समाजको अवस्था फेरिएको छ । अहिले हाँस कुखुराको चल्ला कसले हुर्काउने ? बीउबिजन खेती कसले गर्ने ?

अहिले प्रतिस्पर्धाको जमाना छ । बजारमा सानो पसल राखेर वा सफारी चलाएर पैसा कमाइन्छ भने चल्ला हेरेर बस्दैन । त्यसमाथी पहिले संयुक्त परिवार हुन्थे । घरमा बस्ने बुढाबुढीले कुखुरा बाख्रा हेर्ने, करेशाबारी स्यहार्ने काम गर्थे । अहिले जताततै एकल परिवार छन् ।

जहाँसम्म स्वास्थ्यकर्मीहरूको दक्षता अभिबृद्धिको सवाल छ, कहिलेकाँही यो आवश्यक हुन्छ । कहिलेकाँही अपर्याप्त भएको अनुभव हुन्छ । जस्तो, पहिले ४ पटक गर्भजाँच भन्ने हुन्थ्यो ।

अहिले ८ पटक गर्नुपर्छ भन्ने अवधारणा आइसक्यो । त्यसमाथी चेकजाँच गर्ने तरिकाहरूमा पनि परिर्वतन आउँछ । नलेज (ज्ञान) अपडेट हुनु पर्ने त्यस्तो बेलाचाँही हामीलाई तालिमहरू चाहिन्छ ।

त्यस्तै नीतिहरू परिर्वतन हुँदा काम गर्ने शैली नै फेर्नुपर्ने हुन सक्छ । थप पूर्वाधार चाहिन सक्छ, त्यसबेला सरकारको सहयोग चाहिन्छ ।

देवकोटा सरावल गाउँपालिकाका जनस्वास्थ्य शाखा प्रमुख हुन् । यो लेख कुराकानीका आधारमा तयार पारिएको हो ।